Ponowne odkrycie Malborka wiąże się z wizytą Friedricha Gilly (w trakcie podróży inspekcyjne jego ojca Davida Gilly) latem 1794 r. (Il. 7) ) Friedrich wykonał liczne widoki niszczejącej rezydencji wielkiego mistrza, utrzymane w romantycznym charakterze i wystawił dziesięć arkuszy akwarel w 1795 r. na corocznej wystawie Berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych. Wystawa ta okazała się dużym sukcesem, autor widoków otrzymał nagrodę akademii, jedną z akwarel nabył sam król, drugą - kurator wystawy, minister Friedrich Anton von Heynitz. Malborskie rysunki Friedricha Gilly jawią się – zarówno pod względem artystyczno-formalnym jak też znaczenia ich treści oraz z uwagi na ich społeczno-kulturalne działanie – jako wczesne w pełni wykształcone dzieła romantyzmu. Ze względu na czas powstania (1794 r.) można stwierdzić, że niemiecki wczesny romantyzm rozpoczyna się wraz z Friedrichem Gilly w Malborku. I chodzi tu nie tylko o wartość estetyczną gotyckiej, częściowo zrujnowanej budowli, lecz także o rolę Malborka i zakonu krzyżackiego dla historii Prus. Malbork był w XVIII wieku w pruskiej historiografii całkowicie zapomniany a wizerunek zakonu krzyżackiego - zdecydowanie negatywny. Ponieważ rozwiązanie Zakonu w Prusach w 1525 r. przez Albrechta von Brandenburg było podstawą wcielenia Prus w strefę władzy książąt brandenburskich, władza Zakonu w Prusach musiała uchodzić za niesłuszną i bezprawną. W przeciwnym razie wcielenie Prus przez Brandenburgię musiałoby być prawnie nieuzasadnione. Była to linia argumentacji oficjalnej pruskiej historiografii do końca XVIII wieku. Gilly po raz pierwszy zerwał z taką perspektywą historyczną, uznając, w opublikowanych w 1796 r. komentarzach do swoich rysunków, rycerzy zakonnych za praojców Królestwa Prus i dokonując tym samym zmiany paradygmatu w pruskiej narracji historycznej. Ukierunkowane na średniowiecze poszukiwania tożsamości przez państwa niemieckie, zachwiane w swojej historycznej legitymacji wskutek rewolucji francuskiej, były ważnym elementem romantycznej myśli, którą Friedrich Gilly wyprzedził swoim malborskim doświadczeniem.

Rysunki Friedricha Gilly oddziaływały nie tylko za pośrednictwem wystawy w Berlinie, szerszy oddźwięk wywarła wydana przez Friedricha Fricka w latach 1799-1803 wielkoformatowa publikacja grafik w technice akwatinty. Zawierała ona, obok widoków opartych na rysunkach Gilly, także dodatkowe widoki i rysunki inwentaryzacyjne Malborka. (Il. 8) Była to pierwsza obszerna dokumentacja średniowiecznego zabytku architektury na obszarze niemieckojęzycznym w ogóle. Tym samym Malbork stoi na początku stopniowego, ponownego odkrywania gotyckiej architektury w Niemczech – także to stanowi zasadniczą cechę romantyzmu.

Rola Friedricha Gilly w procesie ponownego odkrywania Malborka jako miejsca pamięci i identyfikacji dla pruskiej historii jest obecna w literaturze przedmiotu. Jego decydujący, inicjujący wkład w obudzenie romantyzmu dotąd jednak pozostawał prawie niedostrzegany. Jego malborskie widoki odpowiadają pod względem formalnym i treściowym całkowicie artystycznym kryteriom romantyzmu – dokładnie tak samo jak jego historyczne odniesienia do średniowiecza odpowiadają nowej legitymizacji pruskiego patriotyzmu. Friedrich Gilly bywał także w kształtujących się kręgach berlińskich wczesnych romantyków, w szczególności znany był Wackenroderowi i Tieckowi. Jego widoki i przemyślenia na temat Malborka oddziaływały także na młodą generację założycieli pruskich romantyków bezpośrednio przedtem jak oni po raz pierwszy ogłosili publicznie własne dzieła. Jednak w niemieckich badaniach nad romantyzmem Gilly dotąd nie był brany pod uwagę, chociaż lub może właśnie dlatego, że zaprezentował on swoje rysuni dziesięć lat wcześniej niż Caspar David Friedrich czy inni artyści epoki.

Równolegle do praktycznych prac restauratorskich prowadzonych w Pałacu Wielkich Mistrzów, Theodor von Schön zainicjował ideologiczno-popularyzatorską kampanię, w ramach której ukazać się miał szereg publikacji, mających na celu zasadniczą zmianę historycznego wizerunku Malborka w społeczeństwie pruskim i ugruntowanie pozycji dawnej rezydencji zakonnej jako historycznego miejsca pamięci. Jest to poglądowy przykład celowej polityki historycznej, która rzeczywiście prowadziła do zamierzonego rezultatu. Oddziaływanie albumu z widokami Malborka autorstwa Fricka i Gilly około 1800 r. było w znacznym stopniu ograniczone do kręgów młodych, zainspirowanych budzącym się romantyzmem pruskich intelektualistów. Theodor von Schön chciał natomiast wzbudzić zachwyt dla Malborka w szerokich kręgach społecznych, budując jednocześnie świadomość historyczną, opartą na zakonie krzyżackim, który dzięki swoim osiągnięciom na polu kultury i religii, stanowić może fundament tożsamości współczesnego Królestwa Prus.

W tym celu w przeciągu paru lat (między 1819 a 1824 r.) zlecił on wydanie i kolportaż kilku publikacji, adresowanych do różnych grup społecznych. Były to krótkie rozprawy historyczne i sprawozdania z podróży, które ogółowi społeczeństwa przybliżyć miały, w zwięzłej i łatwo zrozumiałej formie, fundamentalne znaczenie Malborka. Wkrótce potem wyszły spod pióra Johannesa Voigta dwa różne przewodniki, oferowane turystom na miejscu za przystępna cenę. (Il. 9) Należą one do pierwszych przykładów w swoim gatunku literackim na obszarze niemieckojęzycznym. Aby zjednać zainteresowanie dla Malborka wśród pruskich kręgów militarnych, Theodor von Schön zachęcił majora Ludwiga von Auer do zredagowania krótkiej wojennej historii Malborka, od średniowiecza do wojen napoleońskich. Książeczka została wydrukowana w znacznym nakładzie 8000 egzemplarzy, a nadprezydent zarządził, że z tego 6000 sztuk rozprowadzonych miało zostać wśród pruskiej armii.

Obok tych popularnych krótkich opracowań Theodor von Schön zainicjował jednak także wydanie ambitnych naukowych dzieł. Udało mu się np. skłonić wrocławskiego historyka sztuki Johannesa Büschinga do napisania monografii budowlanej Malborka, która ukazała się w 1823 r. (Il. 10)i była to pierwsza niemieckojęzyczna naukowa analiza średniowiecznego zabytku architektury w ogóle. Rok później ukazało się pierwsze szczegółowe opracowanie średniowiecznej historii Malborka Johannesa Voigta, który przeanalizował liczne oryginalne źródła pisane z zasobów archiwum królewieckiego i wydał jako aneks źródłowy.

Na tym Theodor von Schön zakończył pierwszą fazę swojej działalności w zakresie polityki historycznej, na niwie publicystycznej. Chciał on, po wojnach napoleońskich, przesunąć Malbork i zakon krzyżacki z zapomnienia XVIII wieku w centrum średniowiecznej historii Prus. Starania te w przeciągu krótkiego okresu czasu zakończyły się pełnym sukcesem. Malbork urósł na ponad stulecie do rangi prusko-niemieckiego symbolu narodowego i stał się miejscem pamięci par excellence. Przy całej retrospektywnej krytyce, narosłej później nacjonalistycznej symboliki Malborka jako twierdzy niemieckości na wschodzie, należy zauważyć, że intelektualne zaangażowanie w sprawę Malborka we wczesnych dekadach XIX wieku różniło się znacznie od agresywnie nacjonalistycznej postawy czasów późniejszych. Pobudki romantycznie motywowanego patriotyzmu wynikały z pozytywnego odbioru piękna i wzniosłości kultury średniowiecza. Czytając teksty Voigta, wydaje się, że inspirowały go romantyczne nowele, które przesuwają świat w promiennie idealne światło. Tu wyczuwa się bardzo wyraźnie literacki wpływ Josepha von Eichendorffa, który w okresie gdańskim i królewieckim (pomiędzy 1821 a 1831 r.) również aktywnie współpracował z Theodorem von Schön przy projekcie malborskim.

Jako uzupełnienie publikacji drukowanych w 1819 r. w Berlinie zorganizowana została specjalna prezentacja Malborka w dioramie Gropiusa, gdzie rezydencja Zakonu ze scenami z przeszłości i teraźniejszości, w postaci sześciu (zaprojektowanych przez Schinkla) przedstawień w przestrzennych dioramach zaprezentowana została publiczności. Dioramy zostały następnie pokazane również w innych miastach, dzięki czemu stopień znajomości Malborka w Niemczech wyraźnie wzrósł.

Wpływ tej obliczonej na szeroki odbiór polityki historycznej uchwytny jest na podstawie analizy artykułów w popularnych czasopismach czy encyklopediach z tego czasu.

Inicjatywa i organizacja romantycznej restauracji spoczywała w rękach Theodora von Schön, nadprezydenta Prus Wschodnich i Zachodnich i od 1842 malborskiego burgrabiego, który kierował tym projektem od 1815 r. do swojej śmierci w 1856 r. Zasadniczym powodem wielkiego zaangażowania Schöna w projekt restauratorski była bez wątpienia poświadczona w wielu pismach, wywołana także przez romantyczne widoki, osobista fascynacja wzniosłością i pięknem średniowiecznej rezydencji. Spoglądając wstecz na swoje życie, widział on nawet, rozczarowany porażką swojej politycznej kariery, w restauracji Malborka jedyny trwały i osobiście satysfakcjonujący go sukces jego życia.

Poza tym troska Theodora von Schöns o Malbork miała także jasne polityczne podłoże, co w naukowej dyskusji dotąd było raczej pomijane. Nadprezydent z ideą restauracji średniowiecznego zamku powiązał wizję polityczną zreformowanego Królestwa, z reprezentacją stanową i konstytucją, jak wyobrażano je sobie w kręgach reformatorów skupionych wokół Steina i Hardenberga – do którego młodych współpracowników Theodor von Schön należał. Poprzez Malbork i w Malborku chciał Schön króla i naród (reprezentowany przez stany) złączyć w harmonijną jedność, czemu w jego oczach zagrażała przede wszystkim rozrastająca się centralna biurokracja w Berlinie. Tą symboliczną funkcję wyjaśnił Schön w 1818 r. w liście do kanclerza von Hardenberg: „Każdy naród musiał mieć swój pogodny Westminster, gdzie król jest patronem i wszyscy szlachetni narodu są w domu. Malbork ze względu na swoją historię i swoje piękno znakomicie się do tej roli nadaje.“ Wyobrażenie przykładnej symbiozy króla i narodu odpowiadało romantycznemu idealnemu obrazowi średniowiecznego społeczeństwa stanowego. Takie harmonijne państwo stanowe faktycznie nie istniało oczywiście w średniowieczu, ani też nie możliwe było urzeczywistnienie owego ideału u progu nowoczesności. Stanowił on jednak dla reformatora Schöna za jego życia cel do osiągnięcia.

Faworyzowanej przez Schöna i jego sojuszników romantyczno-liberalnej wersji interpretacji Malborka nie dało się przeforsować na przestrzeni XIX wieku. W drugiej połowie stulecia coraz bardziej wysuwała się na pierwszy plan skierowana przeciwko Słowianom niemiecko-narodowa symbolika Malborka jako twierdzy niemieckości na wschodzie. Najpóźniej od słynnego historycznego eseju Heinricha von Treitschke (1862) ta utrzymana w agresywnym, nacjonalistycznym tonie klasyfikacja Malborka (aż do drugiej wojny) była dominującą. Wczesne liberalno-romantyczne konotacje Malborka (nawet jeśli w tym można odnaleźć już pewne oznaki szowinizmu niemieckiego) powinny zostać gruntownie przebadane i przedstawione jako ważny aspekt historii recepcji. Stanowią one także uwagi godną część wczesnej historii niemieckiego liberalizmu.

Rozpoczęta w 1817 r. restauracja zamku w Malborku stanowiła pierwsze szeroko zakrojone przedsięwzięcie w zakresie ochrony zabytków architektury w nowoczesnym ujęciu. Był to pionierski projekt nie tylko pod względem teoretyczno-naukowym lecz także praktyczno-konserwatorskim. Motywację dla idei restauracji stanowiła wyłącznie wysoka ocena historycznej i estetycznej wartości budowli przez Theodora von Schön i jego sojuszników. Nie było żadnych praktycznych, użytkowych przesłanek, uzasadniających podjęcie działań budowlanych – wręcz przeciwnie zwolennicy restauracji musieli zmagać się z oporem organów władzy budowlanej, które z pobudek ekonomicznych forsowały przebudowę w duchu nowoczesnym lub rozbiórkę. W koncepcji Theodora von Schön nie była przewidziana żadna konkretna forma użytkowania pomieszczeń Pałacu. Miał on raczej tylko poprzez swoje piękno i dostojność podnosić na duchu odwiedzających. Jedynie sztuka i historia stanowiły rację bytu tej budowli. Ten radykalny odwrót od zasady użyteczności, która do około 1800 r. uchodziła za rodzaj dogmatu w pruskiej administracji budowlanej, stanowi zasadniczą zmianę paradygmatów i tym samym – podstawę dla wprowadzenia idei ochrony zabytków do państwowej polityki budowlanej. Po restauracji Pałac faktycznie z ekonomicznego punku widzenia pozostawał bezużyteczny. Poza okazjonalnymi uroczystościami i imprezami, odrestaurowane pomieszczenia były puste i oddziaływały na odwiedzających (którzy mieli tam wolny wstęp) jedynie poprzez odczucie przestrzeni oraz powiązaną z tym pamięć o średniowiecznych, pierwotnych dziejach Prus. (Il. 11) Przeżycie historyczne ożywiał Theodor von Schön poprzez wyżej już przywołaną intensywną działalność wydawniczą, dotyczącą Malborka.

Także pod względem praktyki wkroczono na całkowicie nowe drogi. Celem prac restauratorskich było przywrócenie pierwotnego, średniowiecznego stanu Pałacu. Osiągnięto to poprzez usunięcie wtórnych przebudów oraz rekonstrukcję brakujących elementów budowli. Podstawę do koncepcji rekonstrukcji stanowiły badania architektoniczne w nowoczesnym rozumieniu. Z jednej strony ujawnione w trakcie usuwania wtórnych nawarstwień starsze fragmenty były dokumentowane pisemnie lub w formie rysunku i na ich podstawie formułowano wnioski o stanie pierwotnym. Równolegle do tego w królewieckim archiwum przejrzano starsze źródła pisane, aby pozyskać wskazówki odnośnie do użytkowania i struktury Pałacu w okresie średniowiecza. Zatrudnionymi do tych badań osobami byli Ludwig Häbler (z Malborka) i Johannes Voigt (z Królewca), którzy nieustannie starali się powiązać informacje z badań architektonicznych i ze źródeł archiwalnych. Świadczy o tym zachowana w archiwum zamkowym obszerna ich korespondencja. Z wyników badań architektonicznych wywodzili oni wytyczne dla praktycznych przedsięwzięć budowalnych.

Tym samym pod względem metody wkroczono na nową drogę, w kierunku sposobu postępowania, który zasadniczo do dziś obowiązuje w ochronie zabytków. Doszło przy tym jednak także do błędnych interpretacji i pomyłek, co nie jest niczym dziwnym, wziąwszy pod uwagę fakt braku doświadczenia badaczy, którzy do żadnych bezpośrednich wzorców dla takich metod badawczych sięgnąć nie mogli. Poza tym istniał konflikt pomiędzy życzeniami badaczy architektury, domagającymi się jej zachowania w maksymalnym stopniu lub wiernego odtworzenia w oparciu o naukowe przesłanki, a realizującymi prace budowlane, którzy podejmowali działania w oparciu o praktyczne wymogi i dążyli do innych rozwiązań. Zasadniczo można jednak stwierdzić, że ogólnie w ramach romantycznej restauracji dużą wagę przywiązywano do ochrony oryginalnej substancji budowli. Dowolne ingerencje lub swobodne rekonstrukcje można odnotować tylko w niewielu miejscach. Tak więc metoda postępowania w ramach pierwszej restauracji była znacznie bardziej powściągliwa niż w ramach rozpoczętej w późnym XIX wieku drugiej fazy prac. Theodor von Schön nakazał w 1831 roku, aby wszystkie dokumenty wytworzone w związku z restauracją były gromadzone w jednym własnym archiwum. Także ten obowiązek przechowywania dokumentów odpowiada współczenym zasadom dokumentacji. Umożliwiło to obecne badania, zrozumienie ówczesnego sposobu postępowania uczestniczących w procesie restauracji osób oraz toczących się w tle dyskusji, aż do najdrobniejszego szczegółu.